Chinchiah: Mahhi hi 2006 Chin Community of Indiana (CCI) ah mino pawl kong tolreltu ka rak si lio i ka rak tialmi asi caah hlan lio ruahnak hoih in tialmi asi, atu lio thil he a rem lo deuhmi a um zong le nan kan theihthiam ka zumh. LBC Muko nih an rak chuah bal.
Ram dang kan hong pem tikah mipem dang cio pawl zei tin dah an rak um bal cio i kan nih zong zei tin dah kan um ve lai, ti cu ruah lo awk tha lo asi. America cu mipem ram a si caah zohchunh ding tam ngai kan ngei. Micheu nih izohchih kan hau lo America ahcun mah siarem ning paoh in um khawh a si ko caah kan siarem ning cio in um ko usih, kan ti men hnga. Asinain, kan fa le kong ruahah mah siarem ning paoh in um awk kan tha lo, a timi zong um ve thiam a si hnga. Zei ca tiah cun kan fale lawng hi a hong hmun dingmi an si, an mah sin lawngah a hmun dingmi thil kan chiah khawh, kan roh khawh hna caah asi.
California ummi Tuluk Pastor Dr. Fong nih America ummi Asian pawl dirhmi biaknak bu pawl le an ithlen ning kum 30 reng lo a hlathlai hnuah Asia mi pawl American ah kan ithlen ning kong a tial. Mipem vialte American ah kan icang viar i hlanlio kum 40 hrawng lio he tahchunh ahcun American kan icanning a rang tuk cang, ati. Tahchunhnak hna cu Baibal chung i Bawi Jesuh cawnpiakmi bianabia (Mat. 13: 44-45) ah, mi pakhat nih dum chungah sui lungvar a hmuh ahcun a ngeimi vialte a zuar i cu dum cu a cawk, timi he tahchunh in mikip hi Cengkeuh lungvar [Pa-le (pearl)] a kawlmi he a kan tahchunh. Tiva ah Cengkeuh lungvar kan kawl i, vasum lei ah kan kal lengmang tikah a donghnak ahcun rili ah kan vai fon (cucu America phak he a tahchunh – lungvar tamnak). Cu rili bantuk America ahcun tihna fimnak lawngah a um khomi nga (bass), a phan tharmi pawl tahchunhnak; tifimnak he ti-alnak he a um khomi nga (salmon) kan fale Lai sinak le Mirang sinak pahnih a ngei khomi tahchunhnak; le ti-alnak lawngah a um khomi nga (Tuna) Mirang asilole Mirang pawl bantuk a simi tiin a then hna. A tial duhmi cu rili chung i caan sau kan hong um hnu ahcun Tuna bantuk kan hong si than dih hna ti khi asi.
Upat hnu US a hong phanmi, mirang ramah a um ko nain mirang holh thiam cu chim lo a cawn hmanh a cawng huam ti lomi pawl hi tifimnak lawngah a um khomi nga bass bantuk cu kan si. Laimi pakka kan si peng ko. Laimi 100%, Mirang 00% kan si. Kan lakah Mirang pawl chungah a lut kho deuhmi le an ruahnak a ruat kho i a pom kho deuhmi pawl hi Laimi 100%, Mirang 5% – 20% hrawng kan si hnga. Kan fale a cheu hi Laimi 80% – 100% le Mirang 15% – 40% an si hnga i a cheu cu Laimi 60% – 80% le Mirang 35% – 65% hrawng an si hnga. Kha bantuk in kan fale i an fale (kan tule) a cheu cu Laimi an sinak a tlawm ngai lai i Mirang an sinak a sang chin lengmang lai. Zei caah tiah cun Mirang i icannak asiloah ithlennak (assimilation) hi a rang chin lengmang ti asi. Kan mui cu mirang a lo theng men lai lo nain kan ruahnak le kan lungthin put ning Mirang ruahnak le lungput kan ngei i anmah bantuk kan si ve i Lairam hna kan ruah khawh tuk ve lo tik khi Laimi sinak a zor i mirang sinak a sang ti duhmi cu asi. Kan tule pawl hicu vahna um nakin vasum (rili chung ti-alnak) um a duh deuhmi an si te lai. Cucu hrial awk tha lo in a simi America ram mipem pawl umtuning asi. Asian American pawl cu banhla he an tahchunh theu; a leng a eng i, a chung a rangmi bantuk kan si an ti. Kan leng ah Asian kan chung ah American.
A si khomi cazin (khuaruah bawmtu caah)
Mirang holh thiam lomi Laimi 100% Mirang 00%
Mirang holh thiammi Laimi 100% Mirang 5% – 20%
Kan fale a cheu (group A) Laimi 80% – 100% Mirang 15% – 40%
Kan fale a cheu (group B) Laimi 60% – 80% Mirang 35% – 65%
Kan tule cu Laimi sinak a niam ngaingai lai i, Mirang sinak a sang ngaingai lai.
Atu kanmah hmanh thil tamtuk nih a kan nenh caah Lairam kong cu chim lo Lai lei kan chung le kong hmanh kan tuaktan khawh lo bantuk in kan fale tampi zong thil tampi ruangah Lairam le Laimi kong ruat kho lo in an um ve te lai. Vulei cungah minung kan karh chin lengmang i izuamnak (competition) a sang chin lengmang. Izuamnak a san chin lengmang caah Mirang nu pawl fa an ngeih hlan in reng sang nawn a lut manh mi cu sinak kong ah an izuam tuk caah fa ngeih hmanh a tlolhmi an tam chin lengmang ti asi. Thil dang cu chim lo fa ngeih (pasal ngeih zong) hmanh a tlolhmi an um ve kho men.
Mi zei paoh vulei nih a hoih ning ti luan nih fawi chin lengmang in a kan luanpi/kalpi/fenh thluahmah peng caah duh zong duh lo zongah kan ithleng lengmang ve. Thlennak a duhlo/dohmi tu hi thanchonak dawntu le hawi lo lo ah hmuh deuh asi cang. McDonalization an ti i McDonald hmah vulei cung kakip nawn ah a um cang ti asi. Cu bantuk in America ah Tuluk rawl dawr a khat ve. Thil a karh ning a rang tuk. Ar pul Va tlangrai hmanh cozah pi nih an dan len nain thathi in an dan khawh hlan ah lo bua meitlan in ka kip ah a tlan manh theo. Americanization, globalization tiin …zation nih a kan iap ngaingai cang. Nai hrawngah a hong lar ngaimi cu Rap hla hi asi. Rap hla hmanh nih zei tluk in dah ram kip ah mino hna lungthin chungah hmunhma a lak kawh manh ning cu khuaruahhar ngai asi. America ah a no lio tein a um i an holh tha tein a thiam (holh hi a biapi cemmi pakhat a si ican/thlennak ah) i an lakah a tlumtla cangmi caah cun anmah mirang bantuk vai can/thlennak dingah zeihmanh dawn khantu an ngeih lo caah anmah sinak ngeih ding cu a fiang bakmi asi. Kawlram i a ummi Laimi, Kawl i vai can ding a fawi ning nakkhin a fawi deuh. Cu pinah mipem kan karh ning a rang chin lengmang i 2060 ahcun mirang nakin minority fonh hi kan tam deuh lai ti asi. Mipem hi tlawm te usihlaw kan mah le kan mah kan ihlum deuh ngai hnga. Asinain, kan tam tikah mah le mah kan ihlum lo deuh. Cu tikah, kan ithlen (assimilation) ning a rang khun.
Vai thlennak (assimilate) ding ahcun nupi thit le va ngeih hi a hrihhram pi pakhat asi ve. Dr. Fong cazin ning ahcun a chan khatnak (1st generation) ahcun kan mah bantuk in mah le mah ai thi-ummi an tam deuh i miphun dang he ai thi-ummi an tlawm ngai. A chan hnihnak ahcun Tuluk nu, Pilipin nu le Kuria nu 65% nih miphun dang an vat i Japan nu 50% le Vietnam nu 33% nih miphun dang an vat. A chan thumnak ahcun Tuluk nu le Pilipin nu 86% hrawng nih miphun dang an vat hna i Japan nu 63%, Kuria le Vietnam nu 100% nih miphun dang an vat hna, ti asi. Pa pawl miphun dang a thimi tu hi nu pawl he tahchunh ahcun an tlawm deuh ngaingai. A tlangpi in chan khatnak nakin chan hnihnak nih hin a let thum in miphun dang an thit-vat i a chan thumnak nih hin a let nga in an thit-vat ti, asi.
Laimi hi ram dang kan um tikah holh kan thiam ko zongah mah bing te um i a dang te ipumh a hmang ngaimi kan si. Mipem dang tampi hna zong atu Laimi bantuk in US an phakka ahcun an mah holh lawng hmanmi ipumhkhawmhnak tete hna an rak dirh i an rak ipum khawm cio hna. New York hna ahcun Irish sang, German sang ti phun in a sang sang in an rak um hna i zei kip ah an rak tangti. Laimi zong kan ihlum khawh tawk cun kan ihlum ve. Ram dang um kongah zapi theih a simi cu Mizoram Laimi umtuning a si theu lai. Mizo holh thiam ko zongah mah tein kan ipum khawm hna. Cucu Mizo pawl nih an rem lo ngaimi asi. Kan sinah ipum ulaw tlangrian tete zong ithawh pah ve ulaw tlumtla deuh in um uh, tiah an upa pawl nih an kan ti peng nain kan duh hlei lo i a donghnak ahcun thawl le dawi te hna a chuak. Asinain, khat lei kam ah kha bantuk mah te ipumh khawmhnak nih khan mah le mah izoh khenh deuh le ithit-vat deuhnak zeimaw zat cu a chuahter ve.
Laimi tampi America van phak cio asi tik zongah zalong tein ahopaoh ipumh khawmh khawh asi bantuk in Laiholh in Pathian biaknak bu tete an hong chuak. Biaknak hi Pathian he a kan pehtlaihnak fehtertu ah hmang loin a niamtuk i a chia bik le a thurhnawm tukmi Laimi politik bawlung chuihnak le rawlkawlnak ah kan hmanmi tuhi cu a poi ngaimi asi. Lai biaknak bu um cu a tha maw ti ahcun a tha ko an ti cio hnga. Ziah tiah cun Mirang holh a thiam lo lawngte ai si tikah Lai holh pumh cu a herh ngai in ruah khawh asi. Khat lei khel in kan fale caah hei zoh tikah a thatnak he a that lonak he a um kho. A thatnak cu, Laiholh cawnnak le Laimi he ihawikomhnak caah a tha. A that lonak lei cu, kan fale hi kan bing te lawngin kan umpi hna caah an mah lawng an um tikah lam tlaunak ah a cang sual khomi asi ve. Cupinah, hmailei a tli lengmangmi American nunnak ah kan rak si tawn ning a thingpi (Dat-pia-hawng) kha kan fale tiang kan bulter peng hna ahcun hmaifonnak, thanchonak tampi a dawn khan kho ding asi.
Laimi tam deuh cu Mirang ram ah kan um nain Mirang sinah kan ipum bal lo, kan fale zong Mirang sinah kan pumhter bal hna lo. Cu tikah Laiholh pumhnak a um lonak hmun i kan fale anmah lawng an um tikah Mirang biakinn ah an kal hnga maw? tihi ruah a hau ve. Kan fale hi kan sinah saupi an um kho thlu lai lo. Mi cheu cu bawmhnak (scholarship) an hmuhnak sianginn paoh ah an va kal te lai. Sianginn an dih in rian tha an hmuhnak hmun paoh ah kal a hau lai (lungvar an kawl caan a phan ve lai). Cu tik ahcun Pathian a thei taktakmi an si lo ahcun kal bal lonak Mirang biakinn lei kal ding cu an caah ai hoih lo ngaingai khomi asi. Ziah ti ahcun an mah bantuk mino tete biakinn ah an kal ti lo, tar pawl sinah va kal a hau. Cu pinah atu Laiholh in kan sakmi (ZBC hla) bantuk hi Mirang biakinn ah an sak set ti lo tikah an sining a lai ngaingai lai.
Cu caah nule pa nih kan fale an kalnak ding lam hi tuan te in kan ruahpi hna i lam tha tein kan sialpiak hna a herh ngaingai. Zei ca ti ahcun, kan duh zong duh lo zongah American sinak chungah a lut ding an si caah mifim khuaruat khomi pawl hna i an fale an kil hna bantuk in kan kil ve hna a hau. Cu lo ahcun America ram cu miphun cawhhmawlh tlaunak ram ah ruahmi si caah Laimi phun mi tlawmte hi cu rau lo te ah kan tlau thlu ko hnga. Cu caah kan ithit-hruai ning le kan bu tete hna zong chan le tiluan ning hoih in siamrem langmang an hau. Siamrem lomi bu cu a thi ti a si (organizational change a hau peng). Miphun dang pawl mah holh pumhnak an ngeihmi an loh than lengmang bantuk in kan Laiholh pumhnak hna zong a si khawh ve caah Laimi ipumkhahnak (unity) caah dawntu si loin remnak le tantinak lei a kan hoih piaktu kan si lo ahcun cucu kan fale lohtlaunak ding lam ah a kan pialpi tu kan sinak ding cu a si ko hnga. Cu caah mah bu asilole mah pengtlang fak tuk in tanh i mi bu/tlang dang asilole an chungtel nih thokmi thil tha tete hna kan dohdal peng ahcun a donghnak ah mah le mah kehleng phelh kan si ko lai i kan fale lohtlaunak lam ah a hruaitu, a thattu, kan si ko lai. Cu caah zapi thannak dawntu kan si sual maw, tihi ichek cio kan hau.
Atu cu caan kan ngei pah rih. Kan fale zong an phakka chimh an ngeih lio a si rih. Anmah te in tangka hna an kawl khawh i nule pa nak thil thei deuh i an iruah tik ahcun chimh len zongah san a tlai ti lai lo. Fale kong ahhin zapi tein tanti ahcun kan lam a tluang deuh hnga. Tanti a thatnak cu mi nih nule pa nakin kan upatmi hna bia ngaih deuh kan hmang theu. Cu kong ahcun tehte tampi khan ding a um. Kan tanti tikah kha bantuk pawngkam thil tampi nih a kan remh i thazaang a kan pek. Mah ruahnak lawng kal cun mit hmuh chungah kan tlau thluahmah ko lai. Laimi cu aa hawikom kho ngaimi kan si kan van a tha tuk. Aa bawm kho kan si, a tangti kho viar kan si. Cu caah mi fim-thiam hna nih bu le kampani lianpi pi hna ah thanchonak lei dapkhang dingin an tuah tawhmi bu (tolrel bu – guiding coalition, learning organization) cu Chin Community of Indiana zong nih a herhning in tuah dingah ruah asi. Fale ca ruah chih bu in upa tampi nih kan telpi dingin kan in sawm hna.
Kan fale sinah zei thlaici dah kan tuh lai? Zei bantuk khi dah tuah te hna seh ti kan duhmi a um maw? Zei bantuk khi dah si te hna seh ti kan duh hna? Abianaah, cathiam ter kan duh hna i an cawn dingmi kong zei hmanh kan theih lo tikah saza te he lawng a caan chuah tikah vai ceih te ko hna seh tiin chia ta loin Laimi chungah kha bantuk ruahnak a cheu khotu tampi kan um, an scholarship hmuhnak ding tiangin. Cu bantuk in sianginn khar caan ah zei bantuk cauk dah an rel lai, min thang hna fale zohchunh ding hna kong, American society kong, Laimi phun kong, Lai tuanbia, itlaihchannak, Pathian kong (youth ministry lei) tiah icheuh bauh ding tampi a um. Na fa caah tangka zei zat dah na dih cang, ti ahcun zeimaw zat cu chim khawh men lai. Ruahnak cheuh ding zeizat dah na ngeih, ti sisehlaw zei kan ti hnga. A har ngaimi a si. Cucaah ruahtinak khua khang hna usih, kanmah nak thiam deuh (expert) ruai hna usih. An ca ah 20% hrawng lawng kan bawmh khawh rua hna tiah kan ruah men hnga, cunak tam 60% tiang hmanh bawmh khawh an si men lai. Ruat ti hna usih.
Salai Za Bik (Bawichin pa)
04/01/2006